We wrześniu 2008 Judt dowiedział się, że cierpi na nieuleczalną chorobę polegającą na postępującym paraliżu mięśni. W magazynie ”The New York Review of Books”, z którym współpracował od lat, zaczęły się wówczas ukazywać jego krótkie teksty z pogranicza eseju i pamiętnika, w których zdawał przejmującą relację ze swych zmagań z chorobą, ale i dzielił się osobistymi rozważaniami na temat współczesności i swymi wspomnieniami. Teksty te przedrukowywała również „Gazeta Świąteczna”.
W ”NYRB” ukazały się niedawno dwa teksty wspomnieniowe na temat Tony'ego Judta: jeden autorstwa naszego natolińskiego profesora, historyka Timothy Snydera, drugi pióra Timothy Garton Asha.
Tony Judt urodził się w 1948 r. w Londynie, w rodzinie o iście europejskiej proweniencji. Dziadkowie ze strony matki pochodzili z Rosji, ze strony ojca zaś byli litewskimi Żydami zasymilowanymi w Belgii. Studiował historię i nauki polityczne, zdecydował się na karierę naukową. W latach 80. wyjechał do USA, gdzie kierował Instytutem Remarque'a na Uniwersytecie Nowojorskim, zajmującym się badaniami nad dziejami i współczesnością Europy.
Po okresie fascynacji marksizmem i syjonizmem Judt odnalazł swe miejsce w sceptycznej i krytycznej europejskiej tradycji intelektualnej przywiązanej do ideałów demokracji i humanizmu. Pisał o francuskich lewicowych intelektualistach z lat 40-tych i 50-tych, o niegdysiejszych i współczesnych „zniewolonych umysłach” [tekst tutaj], o dysydentach z Europy Środkowej i Wschodniej lat 70-tych i 80-tych, o odbudowującej się z ruin powojennych Europie i o upadku ładu jałtańskiego, pisał o Albercie Camus, Jean-Paulu Sartrze, Leszku Kołakowskim, Czesławie Miłoszu i Vaclavie Havlu.
„Krytyczny wobec francuskich intelektualistów - pisze Ash - podzielał ich przekonanie, że idee mają znaczenie. Jako Anglik uważał jednak, że fakty również. Jednym z jego największych osiągnięć jako historyka było zintegrowanie intelektualnej i politycznej historii dwudziestowiecznej Europy, ukazanie rozlicznych, często niezamierzonych powiązań między ideami a rzeczywistością, myślami i czynami, książkami a ludźmi.”
Judt krytycznie patrzył na współczesność. W swej ostatniej książce ”Ill Fares the Land” („Źle się dzieje w kraju”) adresowanej, jak pisze w przedmowie, do młodych ludzi po obu stronach Atlantyku, odnosi się do kryzysu, w jakim jego zdaniem w krajach Zachodu znalazło się życie zbiorowe i wspólnota: „Straciliśmy zdolność do myślenia o państwie jako czymś pozytywnym... W ciągu minionych trzech dekad z egoistycznego zaspokajania potrzeb materialnych uczyniliśmy cnotę. Wiemy, ile co kosztuje, ale nie mamy pojęcia, jaką ma wartość. Oceniając jakieś orzeczenie sądu czy decyzję legislacyjną nie pytamy: czy jest dobra? Czy jest sensowna? Czy jest sprawiedliwa? Czy jest słuszna? Czy przyczyni się do budowania lepszego społeczeństwa i lepszego świata?”.
Wiele uwagi poświęcił problematyce integracji europejskiej i przyszłości projektu europejskiego. W wydanej kilka lat temu monumentalnej historii Europy po 1945 r. zatytułowanej „Powojnie” (polskie wydanie Rebis 2008) ukazał ufundowaną na traumatycznym doświadczeniu II wojny światowej wyjątkowość Europy, polegającą na wyrzeczeniu się przemocy w stosunkach międzynarodowych, rozbudowie modelu państwa dobrobytu oraz próbie stworzenia ponadnarodowej wspólnoty, jaką jest Unia Europejska.
Jednak na teraźniejszość europejską patrzył bardzo krytycznie. W wywiadzie udzielonym Magdalenie Rittenhouse (Tropy lepszego świata, „Tygodnik Powszechny” lipiec 2010) na pytanie co dziś łączy Europę odpowiadał sceptycznie:
„To smutne, ale jednoczy niewiele ponad względy czysto praktyczne i rozmaite subwencje. Europa Wschodnia i biedniejsze kraje części zachodniej korzystają z zasobów i rozmaitych transferów od pozostałych. Niewielu ludzi jest tego świadomych, ale politycy jak najbardziej – nawet wówczas, gdy atakują Unię za rozmaite niedociągnięcia. Zachodni „ofiarodawcy” również zresztą na tym korzystają – nie tylko dlatego, że chronią własne rynki, ale także dzięki temu, że chronią się przed swoją własną historią.
Problem w tym, że wszystkie te korzyści są natury prawnej, instytucjonalnej czy makroekonomicznej, i w rezultacie dla większości ludzi nigdy nie były oczywiste. Gdyby doszło do głosowania nad „Europą” przed połową lat 60., Francja byłaby zdecydowanie przeciwna, Włochy prawdopodobnie też, a być może nawet – Niemcy Zachodnie. Traktowano to jako oczywistość – bo pamięć o wojnie nadal była żywa – że instytucje europejskie muszą zostać zbudowane po cichu, przez elity.
Dziś płacimy za to cenę: brak polityki zagranicznej, bardzo słabo wykształcone poczucie wspólnoty poza elitami, niechęć do podejmowania wspólnych działań w trudnych kwestiach, począwszy od klimatu, a na Bliskim Wschodzie skończywszy. Rośnie jednak poczucie, przynajmniej w bogatszych rejonach, że istnieje coś takiego jak europejski model, jeśli chodzi o opiekę socjalną, rolę państwa i jego instytucji w życiu codziennym, który to model odróżnia Europę od reszty świata.”
A oto wykaz książek autorstwa i współautorstwa Tony’ego Judta w zasobach naszej biblioteki:
The politics of retribution in Europe : World War II and its aftermath,
ed. István Deák, Gross, Jan Tomasz Gross, Tony Judt,
Princeton, N.J. : Princeton University Press, c2000.
Call No.: 11685
Postwar : a history of Europe since 1945
Tony Judt,
New York : Penguin Press, 2005.
Call No.: 21116
With us or against us : studies in global anti-Americanism
ed. Tony Judt, Denis Lacorne,
New York : Palgrave Macmillan, 2005.
Call No.: 19338
Language, nation, and state : identity politics in a multilingual age
Tony Judt, Denis Lacorne,
New York : Palgrave Macmillan, 2004.
Call No.: 19506
A New Europe?
ed. John Newhouse, Noel Malcolm, George Soros, Tony Judt, Dominique Moïsi, Timothy Garton Ash, Fred C. Bergsten, Martin S. Feldstein,
New York : Council on Foreign Affairs, 1998.
Call No.: 08565
The burden of responsibility : Blum, Camus, Aron, and the French twentieth century
Tony Judt,
Chicago : University of Chicago Press, 1998.
Call No.: 08852
A grand illusion : an essay on Europe
Tony Judt,
London : Penguin, 1997.
Call No.: 06185
Après guerre : Une histoire de l'Europe depuis 1945
Tony Judt,
Paris : Armand Colin, 2007.
Call No.: 24252
Reappraisals : Reflections on the Forgotten Twentieth Century
Tony Judt,
New York : Penguin Press, 2008.
Call No.: 25065
Powojnie : Historia Europy po 1945 roku
Tony Judt,
Poznań : Rebis, 2008.
Call No.: 25547
Ill Fares The Land : A Treatise on Our Present Discontents
Tony Judt,
London : Allen Lane, 2010.
Call No.: 28027
Źródło fotografii w tytule: "NYRB" (Gina LeVay/Redux)
Paweł Mielczarek
Komentarze